शेतकरी बांधवांनो, टोमॅटो हे आपल्याकडील एक महत्त्वाचे आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर पीक आहे. परंतु या पिकावर येणारे रोग, विशेषतः 'उशिरा येणारा करपा' (Late Blight), शेतकऱ्यांचे मोठे नुकसान करतो. ढगाळ हवामान आणि अधूनमधून येणारा पाऊस या रोगासाठी अत्यंत पोषक ठरतो आणि अवघ्या ४-५ दिवसांत संपूर्ण पीक उद्ध्वस्त करण्याची क्षमता या रोगात आहे.

या लेखात आपण उशिरा येणारा करपा हा रोग का होतो, त्याची लक्षणे काय आणि त्यावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी कोणते शास्त्रीय उपाय योजावेत, याची सविस्तर माहिती घेणार आहोत.

उशिरा येणारा करपा (Late Blight) म्हणजे काय?

हा 'फायटोप्थोरा इन्फेस्टन्स' (Phytophthora infestans) नावाच्या बुरशीमुळे होणारा एक अत्यंत विनाशकारी रोग आहे. ही बुरशी बटाटा आणि टोमॅटो या दोन्ही पिकांवर मोठ्या प्रमाणात आढळते. या रोगाचा प्रसार हवेद्वारे आणि पाण्याद्वारे खूप वेगाने होतो.

रोगाची प्रमुख लक्षणे (Symptoms)

रोगाची लक्षणे वेळेवर ओळखणे नियंत्रणासाठी खूप महत्त्वाचे आहे. ही लक्षणे झाडाच्या पाने, खोड आणि फळांवर दिसून येतात.

1. पानांवरील लक्षणे: सुरुवातीला पानाच्या कडेला किंवा टोकावर फिकट हिरव्या रंगाचे, पाण्याने भिजल्यासारखे अनियमित आकाराचे डाग दिसतात. ढगाळ व दमट हवामानात हे डाग वेगाने वाढतात आणि तपकिरी ते काळपट रंगाचे होतात. या डागांच्या खालच्या बाजूला, विशेषतः सकाळी, पांढऱ्या रंगाची बुरशीची वाढ झालेली दिसते. कालांतराने संपूर्ण पान करपते आणि गळून पडते.
2. खोड आणि फांद्यांवरील लक्षणे: रोगाचा प्रादुर्भाव वाढल्यास खोड आणि फांद्यांवरही काळपट रंगाचे लांब पट्टे दिसतात. या ठिकाणी खोड कमजोर होऊन झाड मोडून पडू शकते.
3. फळांवरील लक्षणे: कच्च्या हिरव्या फळांवर राखाडी-हिरवट रंगाचे, पाण्याने सडल्यासारखे, टणक आणि मोठे डाग पडतात. हे डाग नंतर काळपट होतात आणि फळे सडू लागतात. अशा फळांना विचित्र वास येतो आणि ती खाण्यायोग्य राहत नाहीत.

रोग का आणि कसा पसरतो? (Why and How it Spreads)

या रोगाच्या प्रसारासाठी विशिष्ट हवामान अत्यंत आवश्यक असते. खालील परिस्थितीमध्ये हा रोग वेगाने पसरतो:

• दमट आणि ढगाळ हवामान: हवेतील आर्द्रता (Relative Humidity) ९०% पेक्षा जास्त असणे.
• तापमान: १२°C ते १८°C तापमान बुरशीच्या वाढीसाठी आणि प्रसारासाठी सर्वात पोषक असते.
• सततचा पाऊस किंवा धुके: पानांवर ओलावा जास्त काळ टिकून राहिल्यास बुरशीला वाढायला वाव मिळतो.
• हवा आणि पाणी: बुरशीचे बीजाणू (Spores) वाऱ्याद्वारे एका झाडावरून दुसऱ्या झाडावर आणि पावसाच्या पाण्याद्वारे पसरतात.
• रोगग्रस्त बियाणे किंवा रोपे: लागवडीसाठी वापरलेली रोपे किंवा बियाणे रोगग्रस्त असल्यास रोगाचा प्रादुर्भाव होतो.
• मागील पिकाचे अवशेष: शेतात आधीच्या रोगग्रस्त पिकाचे (उदा. बटाटा किंवा टोमॅटो) अवशेष राहिले असल्यास, त्यातून नवीन पिकाला संसर्ग होतो.

उशिरा करप्याचे एकात्मिक नियंत्रण (Integrated Management)

केवळ रासायनिक औषधांवर अवलंबून न राहता, प्रतिबंधात्मक आणि रासायनिक उपायांची सांगड घालणे आवश्यक आहे.

अ) प्रतिबंधात्मक आणि मशागतीय उपाय (Preventive & Cultural Practices)

1. रोगमुक्त रोपे: लागवडीसाठी नेहमी निरोगी आणि प्रमाणित रोपवाटिकेतूनच रोपे खरेदी करा.
2. पिकांची फेरपालट: सतत एकाच शेतात टोमॅटो किंवा बटाट्याचे पीक घेऊ नका. इतर पिकांसोबत (उदा. तृणधान्ये, कडधान्ये) फेरपालट करा.
3. स्वच्छ शेती: शेतातील जुन्या पिकाचे अवशेष, पालापाचोळा आणि तण काढून शेत स्वच्छ ठेवा.
4. योग्य अंतर: लागवड करताना दोन रोपांमध्ये आणि दोन ओळींमध्ये योग्य अंतर ठेवा, जेणेकरून हवा खेळती राहील आणि पानांवरील ओलावा लवकर सुकेल.
5. पाणी व्यवस्थापन: पिकाला पाणी देताना शक्यतो ठिबक सिंचनाचा वापर करा. तुषार सिंचन टाळा, कारण त्यामुळे पाने ओली राहून रोगाचा धोका वाढतो.
6. हवामानावर लक्ष: हवामानाचा अंदाज घेऊन, ढगाळ आणि पावसाळी वातावरणाची शक्यता दिसताच प्रतिबंधात्मक फवारणीचे नियोजन करा.

ब) रासायनिक नियंत्रण (Chemical Control)

रासायनिक नियंत्रणामध्ये दोन प्रकारच्या बुरशीनाशकांचा वापर केला जातो:

१. स्पर्शजन्य बुरशीनाशके (Contact Fungicides) - प्रतिबंधात्मक फवारणीसाठी: ही बुरशीनाशके पानांच्या पृष्ठभागावर एक संरक्षक थर तयार करतात आणि बुरशीला पानांमध्ये प्रवेश करण्यापासून रोखतात. हवामान ढगाळ झाल्यावर किंवा रोगाची लक्षणे दिसण्यापूर्वी यांची फवारणी करावी.

• मॅन्कोझेब ७५% WP: २.५ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.
• क्लोरोथॅलोनिल ७५% WP: २ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.
• कॉपर ऑक्सीक्लोराइड ५०% WP: २.५ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.

२. आंतरप्रवाही बुरशीनाशके (Systemic Fungicides) - रोग आल्यानंतर नियंत्रणासाठी: ही बुरशीनाशके झाडाच्या आत प्रवेश करून संपूर्ण वनस्पतीमध्ये पसरतात आणि बुरशीचा नाश करतात. रोगाची लक्षणे दिसू लागल्यावर यांचा वापर अत्यंत प्रभावी ठरतो.

• मेटॅलॅक्सिल + मॅन्कोझेब (संयुक्त): (उदा. Ridomil Gold) २ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.
• सायमोक्सॅनिल + मॅन्कोझेब (संयुक्त): (उदा. Curzate) २.५ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.
• डायमेथोमॉर्फ + मॅन्कोझेब (संयुक्त): (उदा. Acrobat) २ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.
• फेनामिडोन + मॅन्कोझेब (संयुक्त): (उदा. Sectin) २ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.
• अझोक्सिस्ट्रोबिन + टेब्युकोनॅझोल (संयुक्त): १ मिली प्रति लिटर पाणी.

फवारणी करताना घ्यायची काळजी:

• नेहमी आलटून पालटून वेगवेगळ्या गटांतील बुरशीनाशकांचा वापर करा, जेणेकरून बुरशीमध्ये प्रतिकारशक्ती निर्माण होणार नाही.
• फवारणी सकाळी किंवा संध्याकाळच्या वेळेस करावी.
• द्रावणामध्ये चांगल्या प्रतीचा स्टिकर (Spreader/Sticker) वापरा, जेणेकरून औषध पानांवर व्यवस्थित पसरेल आणि टिकून राहील.
• संपूर्ण झाड, विशेषतः पानांच्या खालच्या बाजूला औषध लागेल याची काळजी घ्या.

निष्कर्ष उशिरा येणारा करपा हा एक गंभीर रोग असला तरी, वेळेवर निदान, योग्य नियोजन आणि प्रतिबंधात्मक व रासायनिक उपायांचा एकत्रित वापर केल्यास त्याचे प्रभावीपणे नियंत्रण करणे शक्य आहे. हवामानावर सतत लक्ष ठेवून वेळीच उपाययोजना करणे, हेच या रोगापासून आपल्या पिकाचे संरक्षण करण्याचे प्रमुख सूत्र आहे.