प्रस्तावना: परंपरेचा वारसा आणि भविष्याची गरज

आपल्या सर्वांच्या मनात ‘शुद्ध तेलाची’ प्रतिमा ही लाकडी घाण्याशी जोडलेली आहे. डोळ्यासमोर चित्र येते ते म्हणजे एका गोलाकार लाकडी उखळाभोवती मंद गतीने फिरणारे बैल, लाकूड घासल्याचा तो लयबद्ध आवाज आणि वातावरणात पसरलेला ताज्या तेलाचा तो स्वर्गीय सुगंध... लाकडी घाणा हे केवळ तेल काढण्याचे यंत्र नाही, तर ते शुद्धता, नैसर्गिकपणा आणि आपल्या आरोग्यदायी परंपरेचे एक जिवंत प्रतीक आहे. घाण्यावर काढलेले तेल म्हणजे आरोग्याचा मानदंड, एक 'गोल्ड स्टँडर्ड'.

पण आजच्या वास्तवाचा विचार करूया. १३० कोटींपेक्षा जास्त लोकसंख्या असलेल्या आपल्या देशात, प्रत्येकापर्यंत हे अमृततुल्य तेल पोहोचवणे शक्य आहे का? लाकडी घाण्याची प्रक्रिया अतिशय मंद आणि कमी क्षमतेची आहे. एका घाण्यातून दिवसाला काही मोजकेच लिटर तेल निघते. मग या प्रचंड मागणी-पुरवठ्यातील दरीचा फायदा कोणी घेतला? तो घेतला रंगहीन, गंधहीन आणि सत्त्वहीन रिफाइंड तेल बनवणाऱ्या मोठमोठ्या औद्योगिक कंपन्यांनी.

यामुळे आपल्यासमोर एक गंभीर प्रश्न उभा राहिला: शुद्धता हवी असेल तर कमी उत्पादनाचा पर्याय स्वीकारावा लागेल, आणि जास्त उत्पादन हवे असेल तर आरोग्याशी तडजोड करून रिफाइंड तेलाचा विषारी पर्याय स्वीकारावा लागेल का?

या प्रश्नाचे उत्तर म्हणून आणि काळाची गरज म्हणून एका नव्या तंत्रज्ञानाचा उदय झाला, जे परंपरेचा आत्मा जपून आधुनिकतेची कास धरते. ते तंत्रज्ञान म्हणजे 'कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर' (Cold-Press Expeller). हा एक्स्पेलर म्हणजे लाकडी घाण्याचेच नवे, अधिक सामर्थ्यशाली आणि व्यापक रूप आहे. हा ब्लॉग म्हणजे या आधुनिक घाण्याचा सखोल शोध आहे, जो हे सिद्ध करतो की शुद्धता आणि उत्पादन क्षमता यांचा योग्य मेळ घालणे शक्य आहे.

अध्याय १: घाण्याचा आत्मा: आपण काय जपण्याचा प्रयत्न करत आहोत?

'कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर'ला समजून घेण्याआधी, आपल्याला 'लाकडी घाण्याचा' आत्मा काय आहे, हे समजून घ्यावे लागेल. आपण कोणत्या मूल्यांचे जतन करण्याचा प्रयत्न करत आहोत? जेव्हा आपण 'घाण्यासारखी शुद्धता' म्हणतो, तेव्हा त्यात चार मुख्य तत्त्वे समाविष्ट असतात:

1. कमी तापमान (Low Temperature): ही सर्वात महत्त्वाची अट आहे. तेल काढताना तापमान ४५-५०°C पेक्षा जास्त वाढू नये, जेणेकरून तेलातील नाजूक जीवनसत्त्वे, अँटिऑक्सिडंट्स आणि एन्झाइम्स जिवंत राहतील. 'कोल्ड-प्रेस्ड' या नावाचे सार यातच आहे.
2. नैसर्गिक प्रक्रिया (Natural Process): तेल काढताना कोणत्याही प्रकारचे रसायन, सॉल्व्हेंट (उदा. हेक्सेन) किंवा प्रिझर्व्हेटिव्ह वापरला जाऊ नये. प्रक्रिया पूर्णपणे यांत्रिक (mechanical) असावी.
3. संपूर्ण सत्त्व (Complete Nutrition): तेलातील नैसर्गिक पोषक घटक जसे की व्हिटॅमिन ई, MUFA, PUFA (ओमेगा फॅट्स) आणि इतर सूक्ष्म पोषक तत्वे (micronutrients) जशीच्या तशी राहिली पाहिजेत. तेल 'सजीव' आणि 'पौष्टिक' असले पाहिजे.
4. अस्सल चव आणि सुगंध (Authentic Taste and Aroma): ज्या तेलबियांचे तेल आहे, त्याचा खरा, नैसर्गिक सुगंध आणि चव तेलात उतरली पाहिजे. हाच त्याच्या शुद्धतेचा सर्वात मोठा पुरावा आहे.

कोणत्याही आधुनिक तंत्रज्ञानाला जर 'घाण्याचे नवे रूप' म्हणायचे असेल, तर त्याला या चारही कसोट्यांवर शंभर टक्के खरे उतरावे लागेल. आणि कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर हेच काम यशस्वीपणे करतो.

अध्याय २: आधुनिक घाण्याचा जन्म: कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर

लाकडी घाण्याच्या मर्यादांवर मात करून शुद्ध तेलाचे उत्पादन वाढवणे, हेच कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलरच्या निर्मितीमागील मुख्य उद्दिष्ट होते. हे तंत्रज्ञान म्हणजे परंपरेला नाकारणे नसून, परंपरेच्या तत्त्वांना अधिक व्यापक स्तरावर पोहोचवण्यासाठी विज्ञानाची मदत घेणे आहे.

एक्स्पेलरची रचना आणि कार्यप्रणाली:

कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर हे उच्च दर्जाच्या, फूड-ग्रेड स्टेनलेस स्टीलपासून बनवलेले एक शक्तिशाली यंत्र आहे. त्याची रचना 'स्क्रू प्रेस' (Screw Press) या तत्त्वावर आधारित आहे.

• स्क्रू प्रेस तंत्रज्ञान: या मशीनमध्ये एक लांब, फिरणारा स्क्रू (Screw) असतो जो एका स्टीलच्या बॅरल (Pressing Chamber) मध्ये बसवलेला असतो. एका बाजूने तेलबिया मशीनमध्ये टाकल्या जातात. हा स्क्रू जसजसा पुढे फिरतो, तसतसा तो बियांना प्रचंड दाबाखाली चिरडतो आणि पुढे ढकलतो. या प्रचंड दाबामुळे बियांमधील तेल बाहेर पडते आणि बॅरलला असलेल्या बारीक छिद्रांमधून खाली गळू लागते. बियांचा तेलविरहित चोथा (पेंड) दुसऱ्या बाजूने बाहेर पडतो.

सर्वात महत्त्वाचा शोध: तापमान नियंत्रण

आता तुमच्या मनात प्रश्न येईल की, लाकडी घाण्यात लाकडामुळे आणि मंद गतीमुळे तापमान वाढत नाही. पण एक्स्पेलर तर स्टीलचा आहे आणि त्याचा वेगही जास्त असतो. मग यात तेल 'कोल्ड-प्रेस्ड' कसे राहते?

हेच या तंत्रज्ञानाचे यश आहे. या समस्येवर मात करण्यासाठी 'वॉटर-कूलिंग जॅकेट' (Water-Cooling Jacket) या प्रणालीचा वापर केला जातो.

• वॉटर-कूलिंग जॅकेट म्हणजे काय?: ज्या स्टीलच्या बॅरलमध्ये स्क्रू फिरून तेल काढतो, त्या बॅरलच्या सभोवताली एक दुसरे आवरण (Jacket) असते. या दोन्ही आवरणांच्या मधल्या जागेतून सतत थंड पाणी फिरवले जाते.
• हे कसे काम करते?: स्क्रूच्या घर्षणामुळे बॅरलमध्ये जी काही उष्णता निर्माण होते, ती उष्णता हे फिरणारे थंड पाणी तात्काळ शोषून घेते आणि बाहेर वाहून नेते. यामुळे बॅरलचे आणि पर्यायाने तेलाचे तापमान सतत नियंत्रणात ठेवले जाते आणि ते ४५-५०°C च्या वर अजिबात जाऊ दिले जात नाही.

हे तंत्रज्ञान म्हणजे एक प्रकारे कृत्रिमरित्या लाकडी घाण्याच्या नैसर्गिक गुणधर्मांची नक्कल करणे आहे. लाकूड जसे उष्णता शोषून घेते, तसेच काम ही वॉटर-कूलिंग प्रणाली अधिक प्रभावीपणे करते. यामुळे, उत्पादन क्षमता कित्येक पटींनी वाढूनही 'कोल्ड-प्रेस्ड' या तत्त्वाचे पूर्णपणे पालन होते.

गाळण्याची पद्धत: एक्स्पेलरमधून निघालेले तेल देखील घाण्याच्या तेलाप्रमाणेच नैसर्गिकरित्या गाळले जाते. यात कापडी फिल्टर किंवा प्रेशर फिल्टरचा वापर होतो, पण कोणत्याही रासायनिक ब्लीचिंग किंवा शुद्धीकरणाचा वापर केला जात नाही.

अध्याय ३: शुद्धतेची कसोटी: एक्स्पेलर विरुद्ध घाणा

आता आपण त्या चार तत्त्वांच्या कसोटीवर एक्स्पेलरमधून निघालेल्या तेलाची तुलना थेट लाकडी घाण्याच्या तेलाशी करूया.

या तुलनेवरून हे सूर्यप्रकाशासारखे स्पष्ट होते की, कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर हे लाकडी घाण्याच्या तुलनेत गुणवत्तेच्या बाबतीत तसूभरही कमी नाही. यंत्र आधुनिक आहे, पण त्यातून मिळणारे उत्पादन हे पारंपरिक घाण्याइतकेच शुद्ध, सत्त्वपूर्ण आणि नैसर्गिक आहे.

अध्याय ४: काळाची गरज: एक्स्पेलर हेच आजचे उत्तर का आहे?

एक्स्पेलर तंत्रज्ञान केवळ घाण्याइतकेच चांगले आहे, असे म्हणून चालणार नाही. ते आजच्या काळाची गरज का आहे, हे समजून घेणे अधिक महत्त्वाचे आहे.

१. आरोग्याचे संकट आणि व्यापक उपलब्धतेची गरज: आज भारत जीवनशैलीशी निगडित आजारांनी (Lifestyle Diseases) ग्रस्त आहे. हृदयरोग, मधुमेह, उच्च रक्तदाब आणि लठ्ठपणा यांसारख्या समस्या घरोघरी पोहोचल्या आहेत, ज्याचा एक प्रमुख संबंध आपण खात असलेल्या रिफाइंड तेलांशी आणि ट्रान्स फॅट्सशी आहे. या आरोग्य संकटाशी लढण्यासाठी कोट्यवधी लोकांना शुद्ध आणि नैसर्गिक तेलाचा पर्याय उपलब्ध करून देणे आवश्यक आहे. मोजक्या शहरांमधील काही लाकडी घाणे ही गरज पूर्ण करू शकत नाहीत. कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर आपल्या उच्च उत्पादन क्षमतेमुळे (उदा. २०० किलो प्रति तास) हे शुद्ध तेल देशाच्या कानाकोपऱ्यात, प्रत्येक शहरात आणि गावात पोहोचवण्याची ताकद ठेवतो.

२. रिफायनरी उद्योगाला सक्षम आव्हान: रिफाइंड तेल कंपन्यांकडे प्रचंड उत्पादन क्षमता, वितरण साखळी आणि मार्केटिंगचे बजेट आहे. त्यांना जर टक्कर द्यायची असेल, तर शुद्ध तेलाच्या चळवळीला केवळ 'भावनिक' असून चालणार नाही, तर 'व्यावहारिक' आणि 'कार्यक्षम' व्हावे लागेल. कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर हेच कार्यक्षम प्रारूप (Scalable Model) प्रदान करतो. तो रिफाइंड तेलाला एक सक्षम, आरोग्यदायी आणि मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन होणारा पर्याय म्हणून उभा करतो.

३. शेतकऱ्यांचे सक्षमीकरण आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था: एक्स्पेलर युनिट उभारण्यासाठी खूप मोठी जागा किंवा प्रचंड गुंतवणूक लागत नाही. शेतकरी गट (Farmer Producer Organizations) किंवा स्थानिक उद्योजक आपल्या गावात किंवा तालुक्यात असे युनिट उभारू शकतात. यामुळे शेतकऱ्यांच्या तेलबियांना थेट गावातच चांगला भाव मिळू शकतो, 'व्हॅल्यू ऍडिशन'मुळे नफा वाढतो आणि स्थानिक पातळीवर रोजगार निर्माण होतो. ही एक प्रकारे घाण्याच्या 'स्वयंपूर्ण खेड्याच्या' संकल्पनेला आधुनिक आणि अधिक व्यापक स्वरूप देणारी व्यवस्था आहे.

४. परवडणारी किंमत (Affordability): जेव्हा उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते, तेव्हा प्रति लिटर उत्पादन खर्च कमी होतो. आज कोल्ड-प्रेस्ड तेल रिफाइंड तेलापेक्षा महाग वाटते, पण जसजसे अधिक एक्स्पेलर युनिट्स सुरू होतील आणि उत्पादन वाढेल, तसतशी ही किंमत अधिक स्पर्धात्मक होईल. यामुळे शुद्ध आणि नैसर्गिक तेल अधिकाधिक कुटुंबांच्या आवाक्यात येईल.

निष्कर्ष: परंपरेचा सन्मान, विज्ञानाचा स्वीकार

कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर हे लाकडी घाण्याच्या परंपरेला मिळालेले एक आधुनिक वरदान आहे. तो परंपरेचा शत्रू नाही, तर तिचा सर्वात शक्तिशाली आणि आधुनिक मित्र आहे. तो घाण्याचा आत्मा, त्याची शुद्धतेची तत्त्वे जशीच्या तशी स्वीकारतो आणि त्याला विज्ञानाची जोड देऊन आजच्या युगाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी सक्षम बनवतो.

लाकडी घाणा हा आपला वारसा आहे आणि तो कायम पूजनीय राहील. पण त्या वारशातील आरोग्यदायी मूल्यांना जर आपल्याला प्रत्येक घरापर्यंत पोहोचवायचे असेल, तर कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर हाच तो पूल आहे, जो परंपरेचा किनारा भविष्याच्या किनाऱ्याशी जोडतो.

जेव्हा तुम्ही पुढच्या वेळी 'कोल्ड-प्रेस्ड' तेलाची बाटली उचलाल, जी आधुनिक एक्स्पेलरमधून काढलेली आहे, तेव्हा केवळ एका उत्पादनाकडे पाहू नका. त्यामागे परंपरेचा सन्मान आणि विज्ञानाची शक्ती आहे, हे लक्षात घ्या. हेच लाकडी घाण्याचे नवे, सामर्थ्यशाली रूप आहे, जे तुमच्या आरोग्यासाठी आणि एका निरोगी पिढीसाठी सज्ज आहे. हाच खरा 'आत्मनिर्भर भारताचा' आरोग्यदायी विचार आहे.