ब्लॉग सिरीज: भाग 12

एका तेलाची दोन ओळख

'नारळ तेल' (Coconut Oil)... हे नाव ऐकताच आपल्या डोळ्यासमोर दोन पूर्णपणे भिन्न चित्रं उभी राहतात. केरळ, गोवा किंवा कोकणातील व्यक्तीसाठी हे तेल म्हणजे 'घरची चव', त्यांच्या जेवणाचा आत्मा आणि परंपरेचा अविभाज्य भाग. दुसरीकडे, उर्वरित भारतासाठी आणि विशेषतः जुन्या पिढीसाठी, नारळ तेल म्हणजे केसांसाठीचे तेल, त्वचेसाठीचे मॉइश्चरायझर किंवा फार तर लहान मुलांच्या मसाजचे तेल.

पण या दोन ओळखींच्या पलीकडे, जागतिक आरोग्य क्षेत्रात नारळ तेलाची एक तिसरी, अत्यंत वादग्रस्त ओळख आहे. एका बाजूला आधुनिक 'वेलनेस गुरू' याला 'सुपरफूड' म्हणून गौरवत आहेत, तर दुसऱ्या बाजूला काही जुने आरोग्यतज्ज्ञ याला 'सैतान' ठरवत आहेत. हा वाद इतका टोकाचा आहे की, सामान्य माणूस पूर्णपणे गोंधळून गेला आहे.

या वादाच्या केंद्रस्थानी आहे एकच प्रश्न - जे तेल जवळपास ९०% सॅचुरेटेड फॅटने (Saturated Fat) बनलेले आहे, ते आपल्या हृदयासाठी आणि आरोग्यासाठी चांगले कसे असू शकते?

आपल्या "विविध प्रकारची कोल्ड-प्रेस्ड तेलं आणि त्यांचे फायदे" या ब्लॉग सिरीजच्या चौदाव्या भागात, आपण याच वादग्रस्त पण तितक्याच लोकप्रिय तेलाच्या जगात प्रवेश करणार आहोत. आज आपण या सर्व गैरसमजांच्या पलीकडचे सत्य जाणून घेणार आहोत, सॅचुरेटेड फॅटमागील विज्ञान समजून घेणार आहोत आणि हा ठरवणार आहोत की नारळ तेल खरंच मित्र आहे की शत्रू. चला, या #FitnessFriday ला या आरोग्यदायी रहस्याचा उलगडा करूया.

नारळ तेलाची दोन जगं - व्हर्जिन विरुद्ध रिफाइंड

नारळ तेलावरील कोणतीही चर्चा करण्यापूर्वी, त्याच्या दोन मुख्य प्रकारांमधील फरक समजून घेणे सर्वात महत्त्वाचे आहे, कारण अर्धी लढाई इथेच जिंकली जाते. सर्व नारळ तेल सारखे नसतात.

१. व्हर्जिन नारळ तेल (Virgin Coconut Oil - VCO)

हे नारळ तेलाचे सर्वात शुद्ध आणि नैसर्गिक स्वरूप आहे.

• बनवण्याची प्रक्रिया: हे तेल ताज्या नारळाच्या दुधापासून (Coconut Milk) किंवा ओल्या खोबऱ्याच्या कीसापासून काढले जाते. यासाठी सेंट्रीफ्यूज किंवा कोल्ड-प्रेस सारख्या पद्धतींचा वापर होतो, ज्यात उष्णता किंवा रसायनांचा कोणताही वापर होत नाही. हे तेल 'अनरिफाइंड' असते.
• गुणधर्म: याला ताज्या नारळाचा एक गोडसर, नैसर्गिक सुगंध आणि चव असते. ते पाण्याच्या रंगासारखे पारदर्शक असते.
• पौष्टिकता: या प्रक्रियेमुळे तेलातील सर्व नैसर्गिक अँटिऑक्सिडंट्स (पॉलिफेनॉल्स), जीवनसत्त्वे आणि औषधी घटक जसेच्या तसे टिकून राहतात. आरोग्यासाठीचे सर्व फायदे प्रामुख्याने याच तेलात आढळतात.

२. रिफाइंड नारळ तेल (Refined Coconut Oil - RBD)

हे तेल व्यावसायिकरित्या मोठ्या प्रमाणात बनवले जाते.

• बनवण्याची प्रक्रिया: हे तेल सुक्या खोबऱ्यापासून (Copra) काढले जाते. सुके खोबरे अनेकदा चांगल्या स्थितीत नसते, त्यामुळे त्यातून तेल काढण्यासाठी प्रचंड दाब, उष्णता आणि काहीवेळा रासायनिक सॉल्व्हेंट्सचा वापर केला जातो. त्यानंतर या तेलाला 'रिफाइंड, ब्लीच्ड आणि डिओडोराइज्ड' (RBD) केले जाते, म्हणजेच त्यातील अशुद्धी, रंग आणि वास काढून टाकला जातो.
• गुणधर्म: याला कोणताही वास किंवा चव नसते. ते पूर्णपणे न्यूट्रल (neutral) असते.
• पौष्टिकता: रिफायनिंगच्या प्रक्रियेत यातील जवळजवळ सर्व नैसर्गिक अँटिऑक्सिडंट्स आणि पॉलिफेनॉल्स नष्ट होतात. यात केवळ फॅटी ऍसिड शिल्लक राहतात.

महत्त्वाचा मुद्दा: जेव्हा आपण नारळ तेलाच्या 'आरोग्यदायी फायद्यांबद्दल' बोलतो, तेव्हा आपण प्रामुख्याने 'व्हर्जिन कोकोनट ऑइल' (VCO) बद्दल बोलत असतो.

सॅचुरेटेड फॅटचा वाद - वादाचे मूळ कारण

गेली ५० वर्षे आपल्याला हेच शिकवले गेले आहे की, 'सर्व सॅचुरेटेड फॅट्स वाईट आहेत', ते रक्तवाहिन्यांमध्ये जमा होतात आणि हृदयरोगाला आमंत्रण देतात. याच कारणामुळे ९०% सॅचुरेटेड फॅट असलेल्या नारळ तेलाला 'खलनायक' ठरवण्यात आले.

पण नवीन विज्ञान याच्या पलीकडे जाऊन विचार करते. सत्य हे आहे की, सर्व सॅचुरेटेड फॅट्स एकसारखे नसतात.

MCTs चे रहस्य: नारळ तेलातील सॅचुरेटेड फॅट्स हे मांस किंवा दुग्धजन्य पदार्थांमधील फॅट्सपेक्षा वेगळे आहेत. याचे कारण म्हणजे यात 'मिडीयम-चेन ट्रायग्लिसराइड्स' (Medium-Chain Triglycerides - MCTs) चे प्रमाण खूप जास्त असते. याउलट, प्राण्यांच्या चरबीमध्ये 'लॉन्ग-चेन ट्रायग्लिसराइड्स' (Long-Chain Triglycerides - LCTs) जास्त असतात.

MCTs वेगळे कसे काम करतात? आपले शरीर MCTs ला LCTs पेक्षा वेगळ्या आणि अधिक कार्यक्षम पद्धतीने पचवते.

• LCTs पचायला जड असतात, ते रक्तातून प्रवास करून शरीरात चरबी म्हणून साठवले जाण्याची शक्यता जास्त असते.
• MCTs पचायला खूप हलके असतात. ते आतड्यातून थेट यकृतामध्ये (Liver) जातात, जिथे त्यांचे त्वरित ऊर्जेमध्ये किंवा 'केटोन्स' (Ketones) नावाच्या इंधनामध्ये रूपांतर होते.

याचा अर्थ, नारळ तेलातील फॅट्स शरीरात चरबी म्हणून साठवण्याऐवजी, 'इन्स्टंट एनर्जी' देण्यासाठी वापरले जातात. हाच तो वैज्ञानिक फरक आहे, ज्यामुळे नारळ तेलाची 'खलनायक' ही प्रतिमा बदलून 'नायक' अशी झाली.

लॉरिक ऍसिड (Lauric Acid) - एक शक्तिशाली घटक: नारळ तेलातील जवळपास ५०% फॅट हे 'लॉरिक ऍसिड' नावाचे MCT असते. लॉरिक ऍसिडमध्ये अत्यंत शक्तिशाली अँटी-बॅक्टेरियल, अँटी-व्हायरल आणि अँटी-फंगल गुणधर्म आहेत. आपल्या आईच्या दुधातही हा घटक आढळतो, जो लहान बाळाला संसर्गापासून वाचवतो.

कोलेस्ट्रॉलवर परिणाम: हा सर्वात मोठा वादाचा मुद्दा आहे. होय, नारळ तेल एकूण कोलेस्ट्रॉल वाढवू शकते. पण ते मुख्यत्वे 'चांगले कोलेस्ट्रॉल' (HDL) प्रचंड प्रमाणात वाढवते. हृदयाच्या आरोग्यासाठी केवळ एकूण कोलेस्ट्रॉल नाही, तर 'एकूण कोलेस्ट्रॉल आणि HDL चे गुणोत्तर (Ratio)' अधिक महत्त्वाचे मानले जाते आणि नारळ तेल हे गुणोत्तर सुधारते.

व्हर्जिन नारळ तेलाचे सिद्ध झालेले फायदे

जेव्हा आपण योग्य प्रकारचे (व्हर्जिन) नारळ तेल मर्यादित प्रमाणात वापरतो, तेव्हा त्याचे अनेक फायदे मिळतात.

• ऊर्जा आणि चयापचय क्रियेला चालना (Energy and Metabolism Boost): यातील MCTs मुळे शरीराला त्वरित ऊर्जा मिळते. काही अभ्यासांनुसार, ते शरीराची चयापचय क्रिया (metabolism) गतिमान करण्यास मदत करते, ज्यामुळे वजन नियंत्रणात ठेवण्यास मदत होऊ शकते.
• मेंदूचे आरोग्य (Brain Health - केटोन्सची शक्ती): MCTs पासून तयार होणारे केटोन्स हे मेंदूसाठी 'सुपर-फ्युएल' म्हणून काम करतात. अल्झायमरसारख्या आजारांमध्ये मेंदूची ग्लुकोज वापरण्याची क्षमता कमी होते. अशा वेळी केटोन्स मेंदूला ऊर्जा पुरवण्यासाठी एक पर्यायी मार्ग बनू शकतात.
• रोगप्रतिकारशक्तीचा आधारस्तंभ (Immunity Powerhouse): यातील लॉरिक ऍसिड शरीराला हानिकारक जीवाणू, विषाणू आणि बुरशी यांच्याशी लढण्यास मदत करते, ज्यामुळे आपली रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत होते.
• त्वचा आणि केसांचे पोषण (Skin and Hair Nourishment):
  • त्वचेसाठी: हे एक उत्तम नैसर्गिक मॉइश्चरायझर आहे. ते त्वचेच्या खोलवर जाऊन तिला पोषण देते आणि कोरडेपणा कमी करते. एक्झिमासारख्या समस्यांमध्येही ते फायदेशीर आहे.
  • केसांसाठी: नारळ तेल केसांच्या मुळांपर्यंत पोहोचून 'प्रोटीन लॉस' (Protein Loss) थांबवते, ज्यामुळे केस मजबूत आणि चमकदार बनतात.
• ऑइल पुलिंग (Oil Pulling): सकाळी रिकाम्या पोटी तोंडात एक चमचा व्हर्जिन नारळ तेल १०-१५ मिनिटे गुळण्यासारखे फिरवल्यास, तोंडातील हानिकारक बॅक्टेरिया नष्ट होतात आणि हिरड्यांचे आरोग्य सुधारते.

नारळ तेलाचा वापर - स्वयंपाकघरात आणि त्यापलीकडे

स्वयंपाकासाठी:

• कोणते वापरावे?: ज्या पदार्थांमध्ये तुम्हाला नारळाची चव आवडते (उदा. दाक्षिणात्य पदार्थ, थाई करी, कोकणी पदार्थ), त्यासाठी व्हर्जिन नारळ तेल वापरा. ज्या पदार्थांमध्ये चव नको असेल (उदा. सामान्य भाजी), तिथे रिफाइंड नारळ तेल वापरता येते.
• स्मोकिंग पॉईंट: व्हर्जिन नारळ तेलाचा स्मोकिंग पॉईंट मध्यम (सुमारे १७७°C) असतो, जो रोजच्या स्वयंपाकासाठी उत्तम आहे. रिफाइंड तेलाचा स्मोकिंग पॉईंट जास्त (सुमारे २३२°C) असतो, जो तळणकामासाठी योग्य आहे.
• आरोग्य पूरक म्हणून (As a Supplement):
  • रोज सकाळी एक चमचा व्हर्जिन नारळ तेल थेट सेवन करणे.
  • ब्लॅक कॉफीमध्ये एक चमचा घालून 'बुलेटप्रूफ कॉफी' बनवणे.
  • स्मूदीमध्ये घालून ऊर्जा मिळवणे.
• सौंदर्यासाठी:
  • केसांसाठी 'हेअर मास्क' म्हणून.
  • त्वचेसाठी 'मॉइश्चरायझर' म्हणून.
  • नैसर्गिक 'मेकअप रिमूव्हर' म्हणून.

 गैरसमजांच्या पलीकडचे सत्य

नारळ तेलाला 'खलनायक' ठरवणारा युक्तिवाद हा फॅट्सबद्दलच्या अपुऱ्या माहितीवर आधारित होता. नवीन विज्ञान हे सिद्ध करते की, जेव्हा तुम्ही योग्य प्रकारचे (व्हर्जिन) नारळ तेल निवडता आणि त्याचा योग्य प्रमाणात वापर करता, तेव्हा ते तुमच्या आरोग्यासाठी एक अष्टपैलू 'सुपरफूड' ठरू शकते.

त्यामुळे, जुन्या-पुराण्या मिथकांना बळी पडू नका. त्यामागील विज्ञान समजून घ्या, MCTs च्या फायद्यांना स्वीकारा आणि निसर्गाने दिलेल्या या अद्भुत देणगीचा आनंद घ्या.

पुढील भागात आपण 'एक्स्ट्रा व्हर्जिन ऑलिव्ह ऑइल' आणि 'व्हर्जिन कोकोनट ऑइल' यांच्यात एक थेट 'तुलनात्मक सामना' पाहणार आहोत. तोपर्यंत, आरोग्यदायी शिजवा आणि आनंदी रहा!