नैसर्गिक तेल विरुद्ध रिफाइंड तेल: घाणा आणि एक्स्पेलर विरुद्ध रिफायनरी

नमस्कार वाचकहो!

आपल्या ब्लॉग सिरीजच्या पहिल्या भागात आपण 'कोल्ड-प्रेस्ड' तेलाची ओळख करून घेतली. आपल्याला कळलं की हे तेल कमी तापमानात, नैसर्गिक पद्धतीने काढले जाते. पण ही प्रक्रिया नेमकी कशी होते? आणि आपण बाजारात पाहतो ते चकचकीत, पारदर्शक 'रिफाइंड' तेल कसे बनवले जाते?

आजच्या भागात आपण एका तेलबीचा संपूर्ण प्रवास पाहणार आहोत. यात दोन मुख्य विचारप्रवाह आहेत: एकीकडे आहे नैसर्गिक कोल्ड-प्रेस्ड पद्धत, ज्यात परंपरा आणि आधुनिक तंत्रज्ञान दोन्ही सामील आहेत. तर दुसरीकडे आहे पूर्णपणे औद्योगिक आणि रासायनिक प्रक्रिया असलेली 'आधुनिक रिफायनरी'. चला, या दोन जगांमधील फरक सविस्तरपणे समजून घेऊया.

१. नैसर्गिक कोल्ड-प्रेस्ड पद्धत: तत्त्व एक, रूपे दोन

कोल्ड-प्रेस्ड म्हणजे 'थंड दाब प्रक्रिया'. या पद्धतीचा मुख्य उद्देश तेलबियांना कोणत्याही बाह्य उष्णतेशिवाय किंवा रसायनांशिवाय दाबून त्यातील तेल काढणे हा आहे. यामुळे तेलाची पौष्टिकता, चव आणि सुगंध जसाच्या तसा टिकून राहतो. या पद्धतीचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:

अ) पारंपारिक रूप - लाकडी घाणा

ही तेल काढण्याची शतकानुशतके चालत आलेली पद्धत आहे. यात लाकडी उखळात तेलबिया टाकून त्या लाकडी दांड्याने मंद गतीने दाबल्या जातात.

• वैशिष्ट्ये: ही प्रक्रिया अतिशय मंद असल्याने तापमान नैसर्गिकरित्या नियंत्रणात राहते. यातून मिळणारे तेल अत्यंत सत्त्वपूर्ण असते.
• मर्यादा: ही एक कमी क्षमतेची प्रक्रिया आहे, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन करणे शक्य होत नाही.

ब) आधुनिक रूप - कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर (Cold-Press Expeller)

वाढत्या मागणीला नैसर्गिक आणि पौष्टिक पर्याय देण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून 'कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर' मशीन तयार करण्यात आली आहे.

• रचना आणि प्रक्रिया: ही मशीन स्टीलच्या स्क्रू (Screw) तंत्रावर चालते. यात तेलबिया टाकल्यावर एक फिरणारा स्क्रू त्यांना प्रचंड दाबाखाली चिरडतो आणि त्यातून तेल बाहेर काढतो.
• तापमान नियंत्रण: जरी ही मशीन वेगाने चालत असली तरी, ती 'कोल्ड-प्रेस' तत्त्वाचे काटेकोरपणे पालन करते. चांगल्या प्रतीच्या एक्स्पेलरमध्ये तापमान वाढू नये यासाठी विशेष वॉटर-कूलिंग जॅकेट (Water-Cooling Jacket) प्रणाली असते. यामुळे तेल काढताना तापमान ५०°C च्या वर जात नाही.
• क्षमता आणि गुणवत्ता: या तंत्रज्ञानामुळे लाकडी घाण्याच्या तुलनेत खूप जास्त उत्पादन (उदा. २०० किलो प्रति तास किंवा अधिक) घेणे शक्य होते, तेही तेलाच्या गुणवत्तेशी कोणतीही तडजोड न करता.

समान धागा: लक्षात घेण्यासारखी गोष्ट ही आहे की, पद्धत पारंपरिक असो वा आधुनिक, 'कोल्ड-प्रेसिंग'चे सार एकच आहे:

• कमी तापमान
• कोणतीही रसायने नाहीत
• पोषक तत्वांचे संपूर्ण जतन

त्यामुळे लाकडी घाणा आणि कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर या दोन्ही पद्धतींनी काढलेले तेल पौष्टिकता, चव आणि सुगंधाच्या बाबतीत एकसारख्याच श्रेष्ठ दर्जाचे असते.

२. औद्योगिक पद्धत: रिफायनरी (उष्णता आणि रसायनांचा खेळ...)

आधुनिक रिफायनरीचा मुख्य उद्देश हा जास्तीत जास्त उत्पादन कमीत कमी वेळेत आणि खर्चात करणे हा असतो. यासाठी नैसर्गिक गुणधर्मांचा बळी दिला जातो.

• प्रक्रिया: यात तेलबियांना प्रथम प्रचंड तापमानावर (High-Temperature Steam) वाफवले जाते. त्यानंतर हेक्सेन (Hexane) नावाच्या पेट्रोलियम-आधारित रसायनाचा वापर करून बियांमधील तेलाचा शेवटचा कणही शोषून घेतला जातो.
• शुद्धीकरण (Refining): यानंतर मिळणाऱ्या 'क्रूड ऑइल'ला शुद्ध करण्यासाठी अनेक रासायनिक प्रक्रिया केल्या जातात:
  • न्यूट्रलायझिंग: कॉस्टिक सोडा वापरून आम्लता कमी केली जाते.
  • ब्लीचिंग: रंग काढून तेल पारदर्शक बनवले जाते.
  • डिओडोरायझिंग: प्रचंड तापमानावर (जवळपास २५०°C) गरम करून तेलाचा नैसर्गिक वास आणि चव पूर्णपणे काढून टाकली जाते.
• अंतिम उत्पादन: या सर्व प्रक्रियेनंतर जे तेल मिळते ते पातळ, पारदर्शक, रंगहीन आणि गंधहीन असते, ज्याचे आयुष्य जास्त असले तरी पौष्टिकता जवळजवळ शून्य असते.

एका नजरेत फरक

निष्कर्ष

आता चित्र पूर्णपणे स्पष्ट आहे. तेल निवडतानाची लढाई 'परंपरा विरुद्ध आधुनिकता' अशी नाही, तर 'नैसर्गिक प्रक्रिया विरुद्ध रासायनिक प्रक्रिया' अशी आहे.

कोल्ड-प्रेस्ड पद्धत, मग ती लाकडी घाण्याची असो किंवा उच्च-क्षमतेच्या एक्स्पेलरची, ती तेलाचा नैसर्गिक आत्मा आणि पौष्टिकता जपते. याउलट, रिफायनरी प्रक्रिया पौष्टिकतेपेक्षा उत्पादनाला महत्त्व देते, ज्यामुळे आपल्याला एक सत्त्वहीन उत्पादन मिळते.

आता तुम्ही जेव्हा 'कोल्ड-प्रेस्ड' तेल खरेदी कराल, तेव्हा तुम्हाला हे माहीत असेल की ते लाकडी घाण्यावर काढलेले असो किंवा आधुनिक एक्स्पेलर मशीनमधून, दोन्हीमध्ये आरोग्याला प्राधान्य देणारे तत्त्व एकच आहे. निवड तुमची आहे: निसर्गाने दिलेली नैसर्गिक पौष्टिकता की फॅक्टरीमध्ये बनवलेला एक प्रक्रिया केलेला पदार्थ?