प्रस्तावना: एका हरवलेल्या सुगंधाचा शोध

कल्पना करा, एका शांत दुपारची. गावातल्या एका कोपऱ्यातून एक लयबद्ध, लाकूड घासल्याचा मंद आवाज येतोय... 'क्यार्र... क्यार्र...'. त्या आवाजासोबतच हवेत भाजलेल्या शेंगदाण्याचा किंवा ताज्या खोबऱ्याचा एक असा काही खमंग आणि शुद्ध सुगंध दरवळतोय, जो थेट तुमच्या आत्म्याला स्पर्श करतो. डोळे मिटून तो सुगंध अनुभवताना तुम्हाला आठवतंय ते तुमच्या आजीचं स्वयंपाकघर, जिथे प्रत्येक फोडणीत केवळ चव नव्हती, तर एक प्रकारचं चैतन्य होतं. हा आवाज, हा सुगंध आणि हे चैतन्य ज्या एका गोष्टीशी जोडलेलं आहे, ती गोष्ट म्हणजे आपला पारंपरिक 'लाकडी घाणा'.

आजच्या धावपळीच्या, चकचकीत पॅकेटच्या आणि रासायनिक प्रक्रियांच्या जगात आपण हा आवाज, हा सुगंध कुठेतरी मागे सोडून आलो आहोत. आपल्या स्वयंपाकघरात आज रंगहीन, गंधहीन आणि सत्त्वहीन 'रिफाइंड' तेलांनी जागा घेतली आहे. पण जसजसे आरोग्याबद्दलचे प्रश्न गंभीर होत चालले आहेत, तसतशी आपली पावले पुन्हा एकदा परंपरेकडे, निसर्गाकडे आणि शुद्धतेकडे वळू लागली आहेत. हा प्रवास आपल्याला थेट लाकडी घाण्याच्या दारात आणून सोडतो.

हा ब्लॉग केवळ लाकडी घाण्याच्या जुन्या आठवणींना उजाळा देण्यासाठी नाही, तर या पारंपरिक यंत्रामागे दडलेलं विज्ञान, त्यातून मिळणाऱ्या तेलाचे अमृततुल्य फायदे आणि आजच्या आधुनिक जगात त्याचे महत्त्व काय आहे, याचा सखोल शोध घेण्यासाठी आहे. चला, या आरोग्यदायी परंपरेच्या वाहत्या झऱ्यात पुन्हा एकदा डुबकी मारूया.

अध्याय १: लाकडी घाणा म्हणजे काय? एका परंपरेची शरीररचना

लाकडी घाणा हे तेल काढण्याचे यंत्र नसून, ती एक नैसर्गिक आणि जिवंत प्रक्रिया आहे. यात वापरली जाणारी प्रत्येक गोष्ट निसर्गातून आलेली असते आणि ती तेलामध्ये आपले गुणधर्म उतरवते. घाण्याची रचना वरून दिसायला साधी असली, तरी तिच्या प्रत्येक भागात एक विशिष्ट हेतू दडलेला आहे.

१. उखळ (The Mortar): घाण्याचा आत्मा घाण्याचा सर्वात महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्याचे लाकडी उखळ. हे एका मोठ्या, जाड लाकडाच्या ओंडक्यापासून बनवलेले असते, ज्याच्या मध्यभागी एक खोलगट जागा कोरलेली असते. याच जागेत तेलबिया टाकल्या जातात.

• लाकडाची निवड: हे उखळ बनवण्यासाठी चिंच, बाभूळ किंवा वड यांसारख्या अत्यंत कठीण आणि औषधी गुणधर्म असलेल्या लाकडांचा वापर केला जातो. चिंचेच्या लाकडात नैसर्गिक आम्लता (tartaric acid) असते, जी तेलाला अधिक काळ टिकण्यास मदत करते आणि त्याला एक विशिष्ट चव देते. बाभळीचे लाकूड त्याच्या टिकाऊपणासाठी ओळखले जाते. या लाकडांचे औषधी गुणधर्म सूक्ष्म प्रमाणात तेलात उतरतात, ज्यामुळे त्याची पौष्टिकता आणखी वाढते.
• रचना: उखळाची रचना अशी असते की दाब दिल्यावर तेल सहजपणे बाहेर येऊ शकेल आणि बियांचा चोथा (पेंड) आतच राहील.

२. दांडा/लाट (The Pestle): दाब निर्माण करणारी शक्ती उखळाच्या मध्यभागी एक मोठा, वजनदार आणि उभा लाकडी दांडा असतो, ज्याला 'लाट' असेही म्हणतात. हा दांडा उखळात टाकलेल्या बियांवर दाब निर्माण करून त्यांना चिरडण्याचे काम करतो. त्याचा खालचा भाग गोलाकार आणि गुळगुळीत असतो, ज्यामुळे तो बियांवर सर्व बाजूंनी समान दाब देऊ शकतो. या दांड्याच्या वजनामुळे आणि त्याच्या फिरण्यामुळेच तेल निघण्याची प्रक्रिया सुरू होते.

३. चालक शक्ती (The Driving Force): निसर्गाची लयबद्ध गती पारंपरिक घाण्याला फिरवण्यासाठी बैलांची जोडी वापरली जात असे. दांड्याचा वरचा भाग एका आडव्या लाकडाला जोडलेला असे आणि ते लाकूड बैलांच्या खांद्यावर ठेवले जात असे. बैल त्या उखळाभोवती गोलाकार, मंद गतीने फिरत राहत आणि त्यांच्यासोबत तो दांडाही फिरत असे.

• मंद गतीचे महत्त्व: बैलांच्या चालण्याची गती अतिशय संथ आणि लयबद्ध असते. ते एका मिनिटात साधारणतः फक्त २ ते ४ वेळा फिरतात (2-4 RPM). या मंद गतीमुळेच घाण्याची संपूर्ण प्रक्रिया 'कोल्ड-प्रेस्ड' राहते, कारण यात घर्षणाने निर्माण होणारी उष्णता नगण्य असते. आजकाल अनेक ठिकाणी बैलांऐवजी कमी वेगाच्या इलेक्ट्रिक मोटरचा वापर केला जातो, पण त्याचा वेगही बैलांच्या गतीशी जुळणारा, म्हणजेच खूप कमी ठेवलेला असतो.

४. तेल आणि पेंड वेगळे होण्याची प्रक्रिया: जेव्हा दांडा फिरून बियांना चिरडतो, तेव्हा त्यातील तेल दाबाने बाहेर पडू लागते. हे तेल उखळाच्या तळाशी असलेल्या एका लहान छिद्रातून बाहेर येऊन एका भांड्यात जमा होते. बियांचा जो तेलविरहित, सुका भाग उरतो, त्याला 'पेंड' म्हणतात. ही पेंड आतच जमा होते, जी नंतर बाहेर काढून जनावरांसाठी पौष्टिक खाद्य म्हणून वापरली जाते.

५. गाळण्याची शुद्ध पद्धत: घाण्यातून काढलेले तेल लगेच बाटल्यांमध्ये भरले जात नाही. ते तेल मोठ्या टाक्यांमध्ये ४ ते ५ दिवस स्थिर ठेवले जाते. या प्रक्रियेत, तेलातील बियांचे जड कण (गाळ) नैसर्गिकरित्या तळाशी बसतात. त्यानंतर वरचे निव्वळ तेल एका स्वच्छ सुती कापडातून गाळून घेतले जाते. यात कोणत्याही प्रकारची रासायनिक प्रक्रिया, फिल्टरेशन किंवा सेंट्रीफ्यूज मशीनचा वापर होत नाही. यामुळे तेलातील नैसर्गिक सत्त्व आणि सूक्ष्म पोषक तत्वे जशीच्या तशी राहतात.

थोडक्यात, लाकडी घाणा म्हणजे निसर्गाच्या साहित्याने, निसर्गाच्या गतीने आणि निसर्गाच्याच नियमांनी चालणारी एक शुद्ध आणि सात्त्विक तेल काढण्याची पद्धत.

अध्याय २: घाण्याच्या मंद गतीमागील विज्ञान

"कोल्ड-प्रेस्ड" किंवा "घाण्याचं तेल" हे शब्द आजकाल खूप प्रचलित झाले आहेत. पण या 'थंड दाब प्रक्रिये'मागे नेमके कोणते विज्ञान आहे, जे या तेलाला रिफाइंड तेलापेक्षा कित्येक पटींनी श्रेष्ठ बनवते? उत्तर दडलंय घाण्याच्या मंद गतीत आणि कमी तापमानात.

१. 'कोल्ड-प्रेस्ड' चे रहस्य: तापमानाचा खेळ जेव्हा कोणत्याही दोन गोष्टींमध्ये घर्षण होते, तेव्हा उष्णता निर्माण होते. तेलबियांमधून तेल काढतानाही प्रचंड दाब आणि घर्षणाचा वापर होतो. मात्र, उष्णतेचे प्रमाण किती असावे, यावर तेलाची गुणवत्ता अवलंबून असते.

• लाकडी घाणा: घाणा जेव्हा बैलांच्या किंवा मोटरच्या साहाय्याने मंद गतीने (2-4 RPM) फिरतो, तेव्हा लाकूड आणि तेलबियांमध्ये घर्षण होऊन अत्यंत कमी उष्णता निर्माण होते. हे तापमान साधारणपणे ४०°C ते ४५°C च्या वर जात नाही. मानवी शरीराच्या तापमानापेक्षा हे थोडेच जास्त आहे. या कमी तापमानामुळे तेलबियांचे नाजूक पोषक घटक, जीवनसत्त्वे आणि एन्झाइम्स (Enzymes) जिवंत राहतात. लाकूड हे उष्णतेचे दुर्वाहक (bad conductor of heat) असल्याने निर्माण झालेली उष्णता ते शोषून घेते आणि तेलापर्यंत पोहोचू देत नाही.
• मेटल एक्स्पेलर: आधुनिक कोल्ड-प्रेस एक्स्पेलर मशीनमध्येही तापमान नियंत्रणात ठेवले जाते, पण त्यांचा वेग जास्त असल्याने आणि धातूच्या घर्षणामुळे तापमान घाण्यापेक्षा थोडे जास्त वाढू शकते.
• रिफायनरी: याउलट, रिफायनरीमध्ये तेल काढताना आणि शुद्ध करताना तेलाला २००°C ते २५०°C या प्रचंड तापमानावर उकळले जाते. या प्रक्रियेत तेलातील जवळजवळ सर्व नैसर्गिक आणि उपयुक्त घटक जळून जातात.

२. पोषक तत्वांचे जतन: एक तुलनात्मक अभ्यास कमी तापमानामुळे घाण्याच्या तेलात कोणते पोषक घटक सुरक्षित राहतात, हे पाहणे महत्त्वाचे आहे.

• जीवनसत्त्वे (Vitamins): तेलबियांमध्ये 'व्हिटॅमिन ई' (टोकोफेरॉल) भरपूर प्रमाणात असते. हे एक शक्तिशाली अँटिऑक्सिडंट आहे जे आपल्या पेशींचे संरक्षण करते. व्हिटॅमिन ई उष्णतेप्रति अतिशय संवेदनशील असते. रिफायनिंगच्या उच्च तापमानात ते पूर्णपणे नष्ट होते, तर घाण्याच्या तेलात ते नैसर्गिक स्वरूपात टिकून राहते.
• अँटिऑक्सिडंट्स (Antioxidants): तेलबियांमध्ये पॉलिफेनॉल्स (Polyphenols) आणि फायटोस्टेरॉल्स (Phytosterols) सारखे अनेक नैसर्गिक अँटिऑक्सिडंट्स असतात. हे घटक शरीरातील फ्री-रॅडिकल्सशी लढतात आणि कर्करोग, हृदयरोग यांसारख्या आजारांना दूर ठेवण्यास मदत करतात. घाण्याच्या तेलात हे अँटिऑक्सिडंट्स जिवंत राहतात.
• फॅटी ऍसिडस् (Fatty Acids): तेल हे फॅटी ऍसिडस् पासून बनलेले असते. MUFA (मोनोअनसॅचुरेटेड फॅटी ऍसिडस्) आणि PUFA (पॉलीअनसॅचुरेटेड फॅटी ऍसिडस्), ज्यात ओमेगा-३ आणि ओमेगा-६ येतात, हे 'चांगले फॅट्स' आहेत. रिफायनिंगच्या प्रक्रियेत उच्च तापमानामुळे या फॅट्सच्या नैसर्गिक रासायनिक रचनेत (Molecular Structure) बदल होतो. अनेकदा ते हानिकारक 'ट्रान्स फॅट्स'मध्ये रूपांतरित होतात. घाण्याच्या तेलात हे फॅटी ऍसिडस् त्यांच्या सर्वात शुद्ध, नैसर्गिक आणि फायदेशीर स्वरूपात मिळतात.
• एन्झाइम्स आणि सूक्ष्म पोषक तत्वे: तेलबियांमध्ये अनेक नैसर्गिक एन्झाइम्स (विकर) आणि लेसिथिन (Lecithin) सारखे घटक असतात, जे पचन आणि चयापचय क्रियेसाठी महत्त्वाचे आहेत. घाण्याच्या तेलात हे 'सजीव' घटक टिकून राहतात, ज्यामुळे तेल पचायला हलके आणि अधिक पौष्टिक बनते.

थोडक्यात, घाण्याची मंद प्रक्रिया ही तेलातील जीवनसत्त्वे, अँटिऑक्सिडंट्स आणि चांगल्या फॅट्ससाठी एक 'सुरक्षा कवच' म्हणून काम करते. त्यामुळे आपल्याला मिळणारे तेल हे केवळ कॅलरीजचा स्रोत नसून, ते एक पौष्टिक औषध बनते.

अध्याय ३: आरोग्यदायी फायदे: केवळ तेल नव्हे, तर अमृत!

जेव्हा तेल नैसर्गिकरित्या आणि पोषक तत्वांनी परिपूर्ण असते, तेव्हा त्याचे फायदे केवळ स्वयंपाकघरापुरते मर्यादित राहत नाहीत, तर ते आपल्या संपूर्ण आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम करतात.

१. हृदयाचे आरोग्य (Cardiovascular Health): घाण्याच्या तेलात, विशेषतः शेंगदाणा, तीळ आणि मोहरीच्या तेलात MUFA आणि PUFA चे प्रमाण संतुलित असते. हे 'चांगले फॅट्स' रक्तातील वाईट कोलेस्ट्रॉल (LDL) कमी करण्यास आणि चांगले कोलेस्ट्रॉल (HDL) वाढविण्यात मदत करतात. यामुळे रक्तवाहिन्या लवचिक राहतात, रक्तदाब नियंत्रणात राहतो आणि हृदयविकाराचा धोका कमी होतो.

२. रोगप्रतिकारशक्ती (Immunity Boost): घाण्याच्या तेलातील नैसर्गिक व्हिटॅमिन ई आणि अँटिऑक्सिडंट्स शरीरातील फ्री-रॅडिकल्सचा नाश करतात. यामुळे शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत होते आणि सर्दी, खोकला यांसारख्या सामान्य संसर्गांपासून ते मोठ्या आजारांपर्यंत लढण्याची शरीराची क्षमता वाढते.

३. त्वचा आणि केसांचे सौंदर्य (Skin and Hair Health): व्हिटॅमिन ई त्वचेसाठी एका नैसर्गिक मॉइश्चरायझरचे काम करते. घाण्याचे तेल त्वचेवर लावल्यास त्वचा मुलायम, चमकदार आणि निरोगी बनते. त्वचेचा कोरडेपणा, सुरकुत्या आणि डाग कमी होण्यास मदत होते. केसांच्या मुळांना या तेलाने मसाज केल्यास केस गळणे कमी होते आणि ते मजबूत व दाट होतात. आयुर्वेदात 'अभ्यंग' (संपूर्ण शरीराला तेल लावणे) साठी घाण्याच्या तिळाच्या तेलाला सर्वश्रेष्ठ मानले आहे.

४. दाह-विरोधी गुणधर्म (Anti-inflammatory Properties): आजच्या काळात अनेक आजारांचे मूळ कारण शरीरातील अंतर्गत सूज किंवा दाह (Chronic Inflammation) हे आहे. घाण्याच्या तेलातील नैसर्गिक अँटिऑक्सिडंट्स आणि ओमेगा-३ फॅटी ऍसिडस् (विशेषतः जवस तेलात) शरीरातील ही सूज कमी करण्यास मदत करतात, ज्यामुळे सांधेदुखी, संधिवात आणि इतर दाहक आजारांमध्ये आराम मिळतो.

५. पचनसंस्थेचे आरोग्य (Digestive Health): घाण्याच्या तेलाचा नैसर्गिक सुगंध आणि चव आपल्या लाळ ग्रंथींना आणि पचनसंस्थेला उत्तेजित करते, ज्यामुळे पाचक रस अधिक चांगल्या प्रकारे स्रवतात. यामुळे अन्नपचन सुधारते. तसेच, हे तेल रिफाइंड तेलासारखे जड नसल्याने पोटाला हलके वाटते.

अध्याय ४: सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय महत्त्व

लाकडी घाणा हा केवळ एक तेल काढणारा यंत्र नाही, तर तो आपल्या संस्कृतीचा आणि स्वयंपूर्ण जीवनशैलीचा एक महत्त्वाचा साक्षीदार आहे.

१. स्वयंपूर्ण खेडेगावाचे प्रतीक: पूर्वीच्या काळी प्रत्येक गावात एक 'तेली' समाज असे, जो घाण्यावर तेल काढण्याचे काम करत असे. गावातील शेतकरी आपल्या शेतात पिकवलेल्या तेलबिया (शेंगदाणे, तीळ, करडई) तेल्याला देत असे. तेली त्यातून तेल काढून शेतकऱ्याला देत असे आणि मोबदल्यात काही तेल किंवा पेंड घेत असे. उरलेली पौष्टिक पेंड शेतकरी आपल्या जनावरांना खाऊ घालत असे, ज्यामुळे जनावरे सुदृढ राहत आणि दूधही चांगले देत. हे एक परिपूर्ण, नैसर्गिक आणि स्वयंपूर्ण चक्र होते, ज्यात कोणताही घटक वाया जात नव्हता.

२. धार्मिक कार्यातील शुद्धता: भारतीय संस्कृतीत दिव्याला आणि तेलाला पवित्र मानले जाते. देवघरात दिवा लावण्यासाठी, पूजेसाठी आणि अनेक धार्मिक विधींसाठी नेहमी शुद्ध तेलाचाच वापर केला जातो. घाण्याचे तेल हे सर्वात शुद्ध मानले जात असल्याने, त्याचा वापर धार्मिक कार्यात अग्रक्रमाने केला जात असे. त्याची शुद्धता ही केवळ भौतिक नव्हती, तर ती आध्यात्मिक मानली जात होती.

३. पर्यावरण-स्नेही प्रक्रिया: लाकडी घाणा ही एक १००% पर्यावरणपूरक पद्धत आहे.

• ऊर्जेची बचत: या प्रक्रियेत विजेचा किंवा कोणत्याही इंधनाचा वापर नगण्य असतो.
• शून्य प्रदूषण: यात कोणतेही रसायन वापरले जात नाही, त्यामुळे रासायनिक कचरा किंवा प्रदूषण निर्माण होण्याचा प्रश्नच येत नाही.
• बाय-प्रॉडक्टचा वापर: तेल काढल्यानंतर उरलेली पेंड हा कचरा नसून, ते एक मौल्यवान उप-उत्पादन (by-product) आहे, जे जनावरांचे आरोग्य सुधारते.

अध्याय ५: घाण्याचे पुनरुज्जीवन: काळाची गरज आणि आधुनिक वाटचाल

एकेकाळी प्रत्येक गावात दिसणारा घाणा, गेल्या काही दशकांमध्ये रिफाइंड तेलाच्या आक्रमक मार्केटिंग आणि 'स्वस्त' पर्यायांमुळे जवळजवळ नामशेष झाला होता. लोकांना पातळ, पारदर्शक आणि गंधहीन तेलाची सवय लावण्यात आली. पण आता चित्र बदलत आहे.

वाढत्या आरोग्य समस्या, रिफाइंड तेलांचे दुष्परिणाम आणि नैसर्गिक जीवनशैलीकडे वाढलेला कल यामुळे लाकडी घाण्याला पुन्हा एकदा सुगीचे दिवस येत आहेत. आज अनेक सुशिक्षित तरुण आणि शेतकरी गट या पारंपरिक व्यवसायात उतरत आहेत. ते शुद्धतेचे सर्व नियम पाळून, चांगल्या प्रतीच्या तेलबिया वापरून घाण्याचे तेल तयार करत आहेत आणि थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचवत आहेत.

आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून आज घाण्यांना कमी वेगाच्या मोटर लावल्या जात आहेत, पॅकेजिंग सुधारले आहे आणि ऑनलाइन विक्रीच्या माध्यमातून हे अमृततुल्य तेल शहरांमधील घराघरात पोहोचत आहे. हे पुनरुज्जीवन केवळ एक व्यवसाय नाही, तर ते एका निरोगी आणि शाश्वत भविष्यासाठी उचललेले एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.

घाण्याचे तेल निवडताना आणि वापरताना घ्यायची काळजी:

• ओळख: अस्सल घाण्याचे तेल थोडे जाडसर, अपारदर्शक असते आणि त्याला तीव्र नैसर्गिक सुगंध असतो. बाटलीच्या तळाशी थोडा गाळ बसणे हे त्याच्या नैसर्गिकतेचे लक्षण आहे.
• साठवण: हे तेल नेहमी काचेच्या किंवा स्टीलच्या बरणीत, सूर्यप्रकाशापासून दूर, थंड आणि कोरड्या जागी साठवावे.
• वापर: रोजच्या फोडणीसाठी, भाज्यांसाठी आणि चपातीला लावण्यासाठी हे तेल सर्वोत्तम आहे. त्याचा स्मोकिंग पॉईंट मध्यम असल्याने, ते वारंवार खोल तळण्यासाठी (Deep Frying) वापरू नये.

निष्कर्ष: परंपरेचा हात, आरोग्याची साथ

लाकडी घाणा हे केवळ भूतकाळातील एक अवशेष नाही, तर ते एका आरोग्यदायी आणि शाश्वत भविष्यासाठीचा एक मार्गदर्शक आहे. ते आपल्याला शिकवते की निसर्गाच्या लयबद्ध गतीचा आणि त्याच्या नियमांचा आदर केल्यास आपल्याला जे मिळते, ते केवळ उत्पादन नसते, तर ते एक वरदान असते.

घाण्याचे तेल निवडणे म्हणजे केवळ एक वेगळे तेल खरेदी करणे नव्हे. तो एक विचारपूर्वक घेतलेला निर्णय आहे - आपल्या आरोग्यासाठी, आपल्या मातीतील शेतकऱ्यांसाठी आणि एका प्रदूषणमुक्त पर्यावरणासाठी. पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही तेलाची बाटली हातात घ्याल, तेव्हा क्षणभर विचार करा - तुम्हाला फॅक्टरीत बनवलेला एक निर्जीव रासायनिक पदार्थ हवा आहे, की निसर्गाच्या सानिध्यात, मंद गतीने तयार झालेले, चैतन्याने भरलेले अमृत?

उत्तर सोपे आहे. चला, परंपरेचा हात धरूया आणि आरोग्याची साथ निवडूया.